Sabtu, 19 Oktober 2013

Filologi Jawa 3



BAB II
GEGARANING TEORI

A.    Hakikat Sastra Jawa
            Miturut etimologi tembungipun Secara etimologi kata sastra berasal dari bahasa sanskerta yaitu dari akar kata sas, dalam kata kerja turunan berarti mengarahkan, mengajar, member petunjuk atau memberi instruksi. Akhiran –tra biasanya menunjukkan alat, sarana. Jadi, sastra adalah alat untuk mengajar, buku petunjuk, buku instruksi atau pengajaran.

B.     Filologi
            Filologi asalipun saking tembung Yunani philos ingkang tegesipun ‘tresna’ lan tembung logos tegesipun ‘tembung’, dados ‘tresna tembung’ utawi ‘remen pangandikan’ (Shipley, 1961; wagenvoort, 1947). Teges  menika ngrembaka dados ‘remen pasinaon’, kaliyan ‘remen kesastraan’ utawi ‘remen kabudayan’. Wonten ing teges jembaripun filologi inggih menika “suatu pengetahuan tentang sastra-sastra dalam arti yang luas yang mencakup bidang kebahasaan, kesastraan, dan kebudayaan” (Baroroh Baried dkk, 1985:1). Pangertosan kabudayan wonten mriki inggih menika kelompok adat umumipun, kapitadosan, lan nilai ingkang turun-temurun dipunginakaken dening masyarakat menika.

Filologi minangka istilah tegesipun inggih menika:
1.      Filologi sampun dipunangge awit abad kaping tiga SM. Dening sakelompok ahli saking Aleksandria ingkang samangke dipunsebat ahli filologi. Ingkang kapisan migunakaken inggih menika Erastotenes (Reynolds, 1969:1). Panaliten piyambakipun kangge teks-teks lami ancasipun madosi wujudipun ingkang aslikangge mangertosi magsud pengarangipun kanthi nyisihaken kalepatan-kalepatan ingkang wonten ing salebetipun. Kagiyatan filologi ingkang nitik berataken panilitenipun kangge waosan risak menika lajeng dipunwastani filologi tradisional. Amargi jembaripun wosing teks klasik pramila filologi ugi nggadhahi pengertosan babagan sedaya perkawis ingkang nate dipunmangertosi priyantun.(August Buekh wonten Rene Wellek, 1956:38)
2.      Filologi nate dipunpirsani minangka sastra ilmiah. Teges menika medal pas teks-teks ingkang dipunteliti awujud karya sastra ingkang nggadhahi sastra inggil inggih menika karya-karya Humeros. Ananging samenika teges mekaten kala wau sampun bonten wonten malih.
3.       Filologi dipunangge ugi minangka istilah kangge nyebataken studi bahasa utawa ilmu bahasa (linguistik). Wontenipun pangertosan menika amargi pentingipun peranan basa wonten ing panaliten teks sahingga panaliten utama filologi inggih menika basa, ingkang utama basa teks-teks lami. Wonten ing Inggris, miturut Mario Pei saking bukunipun ingkang irah-irahan Glossary of Linguistic Terminology (1966), filologi inggih menika ilmu lan studi basa ingkang ilmiah kadosta ingkamh dipunsandang dening linguistik wonten ing jaman samenika, lan menawi studinipun dipunkhususaken wonten ing teks-teks sepuh, filologi angsal pengertosan kadosta linguistik historis.
4.       Wonten pangrembakanipun ingkang mutakhir, filologi fokus kaliyan kerjanipun wonten bedanipun salebeting naskahsarta ningali minangkan alternatif ingkang positif. Varian-varian menika minangka pandamelan ingkang kreatif kangge mangertosi teks, nafsiraken, ngleresaken menawi wonten ingkang klentu, lan nggandhengaken kaliyan ilmu basa, sastra, budaya, keagamaan sarta tata polotik ingkang wonten ing jamanipun.
Baroroh Baried (1985:5) njentrehaken bilih filologi anggadhahi ancas umum lan ancas khusu inggih menika:
a.      Tujuan Umum Filologi
1)      Memahami sejauh mungkin kebudayaan suatu bangsa melalui hasil sastranya, baik lisan maupun tertulis;
2)      Memahami makna dan fungsi teks bagi masyarakat penciptanya.
3)      Mengungkapkan nilai-nilai budaya lama sebagai alternatif pengembangan kebudayaan; dan
b.      Tujuan Khusus Filologi
1)      Menyunting sebuah teks yang dipandang paling dekat dengan teks aslinya;
2)      Mengungkap sejarah terjadiny teks dan sejarah perkambangannya; dan
3)      Mengungkap resepsi pembaca pada setiap kurun penerimaannya.

Langkah kerja filologi wonten ing panaliten menika inggih menika panaliten filologi modern, amargi panaliten menika kalebet wiwitan. Saking menika, naskah ingkang dipundadosaken sumber panaliten inggih menika naskah Serat Tata Mangulun ingkang dipunsimpen wonten ing perpustakaan Balai Bahasa Yogyakarta.
1.      Objek Panaliten Filologi
Saben-saben ilmu mesthi gadhah objek panaliten, semanten ugi kaliyan ilmu filologi ingkang gadhah objek panaliten. Objek kajian filologi inggih menika naskah kaliyan teks.
a.       Naskah
Naskah utawi manuskrip (manuscript, handskrift) inggih menika karangan ingkang taksih dipunserat mawi asta (Onions wonten Hesti Mulyani, 2009), saget ingkang asli utawi salinanupun. Miturut  Baroroh Baried (1985:4) bilih naskah inggih menika pawartos babagan asiling budaya ingkang dipunungkapaken dening teks klasik saged dipunwaos wonten ing petilasan-petilasan ingkang awujud serata, ugi nyebataken menawi naskah menika inggih menika satunggaling ingkang konkrit, tegesipun, naskah menika kalebet benda ingkang konkrit, awujud, saget dipunpirsani, saha dipuncepeng. Kejawi menika, naskah ugi nate dipunwastani minangka codex (buku) utawa kodeks, inggih menika glundhungan utawa buku seratan asta, kanthi mendhet bahan ingkang utama saking teks-teks klesik.
Saking pengertosan-pangertosan naskah ing nginggil saged dipunpundhut duudtanipun bilih naskah inggih menika karangan seratan asta saged asli utawa salinanipun ingkang nyimpen katah pamikiran pangraosan minangka rekaman budaya wonten ing mangsa kepengker. Awit saking menika naskah saged dipundadosaken kangge ngandharaken maneka warni pamikiran lan pangraosan ing mangsa kapungkur. Naskah umumipun awujud buku utawa bahan seratan asta  (Baroroh Baried, 1985:4). Naskah umumipun panjang amargi ngemot cariyos jangkep, konsep rerangkening tradisi, sarangkening ingkang gegayutan kaliyan sanesipun, rerangkening menika inggih menika naskah lan gegayutan menika inggig menika pandamelan penyalin, damel ignkang enggal saking ingkang kami (Robson, 1994:16). Lelampahan penyalinan naskah menika dadosaken langkung kathah cacahing naskah-naskah ingkang sami utawa irah-irahanipun sami ananging teks (wosing waosan) beda.
b.      Teks
Teks tegesipun kandhutan naskah, satunggaling ingkang abstrak ingkang namung saget dipunbayangaken kewamon  (Baroroh Baried, 1985:56). Kejawi menika, teks inggih menika rerangkening tembung-tembung ingkang kalebet waosan kanthi wosing katemtu utawa kandhutan naskah ingkang ngemot informasi babagan kabudayaning bangsa ing mangsa kapungkur ingkang dipunandharaken awujud lesan utawa kaserat (Hesti Mulyani, 2009). Teks lesan dipunsimpen wonten ing pangemutan dipunandharaken mawa lesan dhateng generasi salajengipun. Teks lesan menika ngemot wosing konsep-konsep budhaya ingkang dhasar dipunandharaken awujud dongeng, paribasan, folklor, adat istiadat lan sapanunggalanipun. Teks lesan kathan dipunteliti dening para ahli antropologi, menawi ingkang ngandhut sastra dipunteliti dening ahli filologi, tuladhanipun cariyos sato, cariyos asal usul, cariyos pelipur lara, cariyos lucu. Teks lisan dipunanggep langkung sepuh saking teks seratan lan ngandhut unsur budaya ingkang langkung awit. Ananging wonten pangrembakanipun, temtu wonten transmisi timbal-balik antawisipun teks lisan lan teks seratan. Tegesipun, teks lisan salajengipun dipunserat, lajeng dipun lesanaken malih, dipunserat malih, lan salajengipun (Hesti Mulyani, 2009).
Wonten ing istilah filologi, teks inggih menika satunggaling ingkang abstrak. Tegesipun, teks menika satunggaling ing saged dipunbayangaken  kemawon lan saged dipunmangertosi wosipun menawi sampun dipunwaos. Ananging menawi teks menika dereng dipunwaos, teks menika kalebet benda mati ingkang boten saget dipunpundhut faedhahipun. Teks menika kedadosan saking wos klaliyan wujud (content and form). wosing teks inggih menika ide-ide, wejangan ingkang badhe dipunandharaken pengarang dhateng pamaosipun. Wuduj teks inggih menika isi ingkang wonten ing teks, inggih menika katrangan ingkang katingal saking swanten utawa waosanipun ingkang saged dipun waos lan dipunsinaoni miturut mapinten-pinten aspek kebahasaan, kesastraan, kebudayan. Samenika, panyalinan lan wahana ingkang dipunandharaken teks-teks filologi wonten 3 warni, inggih menika (1) teks lisan (sanes seratan), (2) teks naskah (seratan asta), (3) teks cetakan (Hesti Mulyani, 2009).
Mitururt Braroroh Baried (1994 : 17) Saged dipunpundhut dudutanipun bilih miyosipun filologi ingkang gadhah objek panaliten naskah lan teks menika adhedhasar kaliyan faktor ing ngandhap menika
1.      Munculnya informasi tentang masa lampau di dalam sejumlah karya tulisan.
2.      Anggapan adanya nilai-nilai yang terkandung dalam peninggalan tulisan masa lampau yang dipandang masih relevan dengan kehidupan masa sekarang.
3.      Kondisi fisik dan substansi materi informasi akibat rentang waktu yang panjang
4.      Faktor sosial budaya yang melatarbelakangi penciptaan karya- karya tulisan masa lampau yang tidak ada lagi atau tidak sama dengan latar sosial budaya pembacanya masa kini.
5.      Keperluan untuk mendapatkan hasil pemahaman yang akurat.

C.    Langkah langkah Penelitian Filologi
            Miturut Robson (1994 : 12) Supados karya sastra klasik saged dipunwaos utawi saged dipunmangertosi. Wonten kalih cara ingkang kedah dipunlaksanakaken. Inggih menika ngandharaken kaliyan nafsiraken. Kangge ngandharaken wosing naskah ingkang awujud manuskrip kedah nglaksanakaken pengkajian naskah. Inggih menika kanthi cara inventarisasi naskah, deskripsi naskah, suntingan terjemahan saha pemaknaan.
1.      Inventarisasi Naskah
Naskah ingkang dipundadosaken objek panaliten wonten ing panaliten menika pikantuk saking asiling maos, ndaftar kangge mangertosi wonten pundi naskah kasebut dipunsimpen kaliyan andharan babagan nomer naskah, ukuranipun naskah saha seratanipun naskah. Tatacara Inventarisasi naskah  ingkang paling wigatos inggih menika maos kaliyan nyatet wonten pundi naskah kasebut dipunsimpen lumantar katalog. Lumantar Katalog menika paneliti saged pikantuk informasi bab naskah, irah-irahan, yuswanipun naskah, corak, werni, wujudipun naskah, mula bukanipun naskah, ringkesan wosing naskah, kaliyan fungsinipun naskah (Emach dalam Kusumastuti, 2003: 20).
2.      Deskripsi Naskah
Sabibaripun paneliti pikantuk daftar naskah ingkang badhe dipun teliti kanthi cara Inventarisasi, tatacara panaliten salajengipun inggih menika ndamel deskripsi naskah. Deskrepsi naskah inggih menika ngandharaken kawontenanipun naskah kanthi ngginakaken tetembungan ingkang jelas saha rinci. Miturut Durusuprapta (1990: 11-12), Deskripsi naskah menika kaperang dados 12. Inggih menika :
a.       Koleksi siapa,disimpan dimana,nomor koleksi berapa.
b.      Judul bagaimana, berdasarkan  kekurangan dalam teks oleh penulis pertama,atau berdasarkan keterangan yang diberikan bukan oleh penuli pertama.
c.       Pengantar,uraian pada baian pada di luar isi teks: waktu mulai penulisan,tempat penulisan,nama diri penulis,alasan penulisan,tujuan penulisan,harapan penulisan,pujian kepada dewa pelindung atau Tuhan Yng Maha Esa,pujian kepada penguasa pemberi perintah,ataunabi nabi,yang disebut manggala.
d.      Penutup, uraian bagian akhir di luar isi teks (kolofon): waktu penyelesaian penulisan, tempat penulisan,nama diri penulis,alasan penulisan,harapan penulis.
e.       Ukuran teks: lebar x panjang teks, jumlah halaman teks, sisa halaman kosong.
f.       Ukuran naskah: lebar x panjang naskah, tebal naskah, jenis bahan naskah(lomtar,dluwang,bambu,kertas), tanda air.
g.      Isi: lengkap atau kurang, terputus atau hanya fragmen,hiasan gambar,prosa atau puisi,jika prosa berapa rata rata jumlah baris tiap halaman, berapa rata rata jumlah kata tiap halaman,jika puisi dijelaskan tentangjumlah pupuh, nama tembang, dan jumlah bait tiap pupuh.
h.      Termasuk dalamgolongan, jenis naskah mana,bagaimanakah ciri ciri jenis itu.
i.        Tulisan yaitu terdiri atas jenis aksara, bentuk aksara,sikap aksara, goresan, warna tinta,dibaca susah atau mudah,dan tuisan tangan terlatih/tidak terlatih.
j.        Bahasa:baku,dialek,camouran,pengaruh lain.
k.      Catatan olehtangan lain.
l.        Catata ditempat lain.
Langkah pisanan wonten ing panentuan menika ngginakaken langkah kerja Deskripsi Naskah. Asiling Deskripsi Naskah saged maringi andharan babahan kawontenanipun naskah kanthi jelas, nyata saha rinci.
3.      Transliterasi
Miturut Djamaris (2002 : 19) Transliterasi inggih menika panggantosan utawi pengalihan huruf demi huruf saking abjad setunggal dados abjad sanesipun, saking aksara arab dados aksara latin, saking aksara jawa dados aksara latin. Miturut Baroroh-Baried (1994:63) transliterasi inggih menika panggantosaning jinis seratan, huruf demi huruf saking abjaad setunggal dados abjad sanesipun.
Metode transliterasi menika wonten kalih mace,ipun, inggih menika transliterasi diplomatik kaliyan metode transliterasi standar. Metode transliterasi diplomatik inggih menika metode ingkang dipun-ginakaken kangge ngewahi aksara naskah, saking aksara setunggal dados aksara sanesipun kados menapa kawontenanipun. Ancasipun metode diplomatik  inggih menika kangge njagi kemurnian basa asli naskah (Djamaris, 2002 : 19). Kanthi metode transliterasi diplomatik saged dipunmangertosi basa asli ingkang dipun-ginakaken wonten ing panyeratan naskah.
Metode Standar utawi meode ortografi inggih menika metode pangewahan aksara naskah saking aksara setunggal dados aksara sanesipun kanthi adhedhasar Ejaan ingkang berlaku. Tuladhanipun inggih menika umpaminipun teks menika awujud akasara jawa kaliyan aksara arab, boten dipunparingi huruf kapital utawi huruf ageng kaliyan tandha-tandha baca ingkang andadosaken angelipun kangge pamasosan saha pangertosan. Lumantar Metode transliterasi Standar utawi ortografi menika teks ingkang dipunandharaken dipunewahi dados ejaan ingkang lumaku, wonten ing perkawisan menika ejaan ingkang dipun-ginakaken inggih menika ejjan Jawa ingkang lumamapah utawi dipun-gianakanen sameika. Salajengipun dipunlaksanakaken transliterasi ortografi pramila saged langkung nggampilaaken anggenipun pamasosan saha madosi pangertosan teks ksaebat.
4.      Penyuntingan
     Salah satunggaling asiling kerja panaiten filologi inggih menika saged ngadnharaken teks ingkang karipta wonten ing masa lamapau wonten awujud seratan, maksudipun inggih menika seratan ingkangs aged dipunwaos saha dipunpadosi tegesipun. Miturut (Chamamah-Suratno, tt: 1) Supados saged maos saha mangertosi tegesipun teks kedah
a.       dipunserat kanthi ngginakakne hhuruf ingkang lumamapah samenika.
b.      Sampun dipunresikaken utawi saged dipunleresaken ttembungan ingkang klentu
c.       Dipunandharaken ngginakakne basa ingkang saged dipunmangertosi saha dpunwaos kaliyan masyarakat jaman samenika
     Hakikatipun penyuntingan inggih menika nyakup bab transliterasi, kritik saha terjemahan (mliginipun kangge naskah ingkang ngginakaken basa daerah).
Djamaris (2002 : 4) ngandharaken bilih penyuntingan naskah wonten ing naskah tunggal menika saged dipunlampahaken kanthi cara kalih metode. Inggih menika metode standar kaliyan metode diplomatik. Metode standar dipun-ginaken umpami wonten wosing naskah ingkang dipunanaggep mianagka cariyos biasa, sanes cariyos ingkang dipunannggep suv=ci utawi wigati saking sudut agama utawi sejarah, saengga boten kedah dipunbetahaken kanthi khusus utawi istimewa.
Suntingan ingkang dipun-ginakaken wonten ing panaliten menika inggih menika suntingan edisi standar (biasa). Ancasipun ngginakaken metode standar inggih menika supados langkkung gampil anggenipun maos saha mangertosi wosing teks menika.
5.      Terjemahan
Darusuprapta (1994: 11) ngandharaken bilih terjemahan adalah penggantian bahasa dari bahasa yang satu ke bahasa yang lain, atau pemindahan makna dari bahasa sumber ke bahasa sasaran. Angkahipun penerjemahan naskah inggih menika supados masyarakat ingkang boten mangertosi basa asli saged mangertosi wosing naskah, saengga naskah saged dipunsebar luasaken.
Miturut Darusuprapta (1994 : 11) wonte tiga werni terjemahan, inggih menika.
a.      Terjemahan harfiah, yaitu terjemahan kata demi kata yang dekat dengan aslinya. Terjemahan ini berguna untuk membandingkan segi-segi ketatabahasaan.
b.      Terjemahan isi atau makna, yaitu kata-kata yang diungkapkan dalam bahasa sumber diimbangi salinannya dengan kata-kata bahasa sasaran yang sepadan.
c.       Terjemahan bebas, yaitu keseluruhan teks bahsa sumber diganti dengan bahasa sasaran secara bebas.
Terjemahan ingkang dipunlaksanakaen wonten ing panaliten menika inggih menika ngewahi saking basa Jawa dados Basa Indonesia. Pramila, awit saking menika terjemahan ingknag dipun-gianakken wonten ing panaliten menika inggih menika terjemahan harfiah kaliyan terjemahan bebas. Terjemahan harfiah dipun-ginakaken umpami makna isi basa sumber (basa jawa) gadhah teges ingkang ekivalen kaliyan basa tujuanipun (basa Indonesia), ewodene terjemahan bebas dipun-ginakaken umpami wonten makna teks basa sumber ingkang boten gadhah ekivalensi wonten ing basa tujuan (basa Indonesia)
Miturut Darusuprapta (1990 : 7) nagndharaken bilih anggenipun nerjemahaken kanthi teknis wonten pinten-pinten caranipun  kangge ndamel terjemahan, inggih menika
a.      Terjemahan antarbaris (interlinier)
b.      Terjemahan berdampingan
c.       Dikumpul secara terpisah dibelakang
d.      Dalam suntingan teks nama diri ditulis seperti dalam manuskrip, dalam pendahuluan dan catatan nama diri diterjemahkan atau diberi keterangan.
            Teknik terjemahan ingkang dipun-gianakken wonten ing panaliten menika inggih menika kanthi cara dipunkempalaken wonten ing wingking kanthi cara terpisah
1.      Pemaknaan isi teks
Salajengipun teks menika dipunterjemahaken, langkah ingkag pungkasan inggih menika ngawontenakne pemakanaan wosing teks. Ancasipun pemaknaan teks inggih menika supados masyarakat saged manertosi, saha mendhet ngelmu-ngelmu positif ingkang wonten ing wosing teks. Kangge maknai teks saged dipunlampahaken kanthi cara maos teks. Pemaknaan teks Serat Tata Mangulun, dipunlaksanakaken kanthi cara metode pamasoan cara hermeneutik.
Pamaosan Hermenutik miturut Manshur (2003: 1)  secara luas dikenal dengan ilmu penafsiran/interpretasi terhadap teks pada khususnya dan penafsiran bahasa pada umumnya. Hermeneutika merupakan teori pengoperasian pemahaman dalam hubungannya dengan interpretasi terhadap sebuah Teks.
Manshur (2003: 1)
menambahkan bahwa alasan digunakan pembacaan hermeneutik yaitu objek kajian (teks) tidak memungkinkan diartikan tanpa metode penafsiran. Hal itu disebabkan karena situasi bahasa yang berbeda dan terus berubah, juga disebabkan alasan kesulitan para pembaca dalam memahami substansi makna yang terkandung dalam teks-teks dan bahasa yang dipelajari.
            Kandhutaning naskah miturut hakikatipun kalebet satunggaling budaya saking kagiyataning manungsa wonten ing mangsa kepengker, inggih menika pamikiran, pangraosan, kapitadosan, adat kebiyasaan lan nile-nile ingkang wonten ing masyarakat (Baroroh Baried, 1994:2). Nile-nile menika dados landesan pagesangan kangge masyarakatipun, ingkang taksih saged dipunmangertosi masyarakay samenika. Pramila, nile-nile ingkang wonten ing wosing naskah saged dados faedahing kangge masyarakat samenika.
            Kandhutaning naskah ingkang nyajekaken mapinten-pinten aspek pagesangan, wonten ing mangsa samenika radi kathah ingkang sami ngawontenaken panaliten. Kangge mangertosi wosing naskah dipunbetahaken ilmu basa ingkang sae. Saking menka, bilih naskah ngandhut nile-nile pagesangan wonten ing mangsa kepengker, salah satunggalipun inggih menika piwulangan moral ingkang saged dipunfaedhahaken saged wonten ing pagesangan  mangsa samenika kaliyan mangsa ingkang salajengipun.  
  1. Etika Jawa Wonten ing Serat
            Etika (Yunani Kuno: "ethikos", berarti "timbul dari kebiasaan") adalah cabang utama filsafat yang mempelajari nilai atau kualitas yang menjadi studi mengenai standar dan penilaian moral. Etika mencakup analisis dan penerapan konsep seperti benar, salah, baik, buruk, dan tanggung jawab.
            Etika ngandharaken bab manungsa saking sisi tingkah lakunipun, ingknag dipunkajengaken tingkah laku inggih menika tumindhak-tumindhakipun manungsa ingknag dipunpengaruhi kaliyan akal budhi saha dipunkasilakne skaing pawiyatan-pawiyatanipun manungsa. Pmaaringan nilai saking tumindhak saha tingkah laku wonten ing pawiyatanipun manugsa dipunpengaruhi sanget saking kedudukan saha martabatipun.      
            Dari sumber teori nilai itu, maka terbentuklah aturan-aturan tentang bagaimana sesuatu perbuatan atau tingkah laku itu dianggap baik. Aturan-aturan tersebut disebut dengan norma. Nilai yang semula bersifat subjektif, setelah menjadi milik masyarkat lalau menjadi bersifat objektif.
            Berdasarkan macam membahasnya etika dibagi menjadi dua yaitu, etika deskriptif dan etika normatif. Berdasarkan subjek pelakunya etika dibagi menjadi etika individual dan etika sosial.
            Etika dimulai bila manusia merefleksikan unsur-unsur etis dalam pendapat-pendapat spontan kita. Kebutuhan akan refleksi itu akan kita rasakan, antara lain karena pendapat etis kita tidak jarang berbeda dengan pendapat orang lain. Untuk itulah diperlukan etika, yaitu untuk mencari tahu apa yang seharusnya dilakukan oleh manusia.
            Secara metodologis, tidak setiap hal menilai perbuatan dapat dikatakan sebagai etika.  Etika memerlukan sikap kritis, metodis, dan sistematis dalam melakukan refleksi. Karena itulah etika merupakan suatu ilmu. Sebagai suatu ilmu, objek dari etika adalah tingkah laku manusia. Akan tetapi berbeda dengan ilmu-ilmu lain yang meneliti juga tingkah laku manusia, etika memiliki sudut pandang normatif. Maksudnya etika melihat dari sudut baik dan buruk terhadap perbuatan manusia.


  1. Panaliten ingkang Relevan
Panaliten kanthi irah-irahan ajaran moral menika wonten ing Serat Kawruh Reka Mardi Mulya Sawatawis menika dereng nate dipunteliti. Panaliten menika mengacu kaliyan panaliten saderengipun. Panaliten-panaliten  menika inggih menika:
1.      Tinjauan Filologi dan Ajaran Moral Serat Driyabrata dening Dewi Sartika taun 2012. Panaliten menika migunakaken metode panaliten deskriptif kanthi jangkah kerja filologi. Dalam panaliten Serat Kawruh Reka Mardi Mulya Sawatawis, metode daskriptif lan jangkahing kerja filologi.
2.      Nilai-nilai Pendidikan Moral dalam Naskah Dongeng Warna-warni dening Suliman taun 2008. Panaliten ingkang dipunlampahaken Suliman neliti wujuding nilai moral
Panaliten menika, maringi relevansi kangge panaliten menika.  inggih menika minangka piranti acuan saha tetimbangan babagan perkawis-perkawis ingkang dipunteliti. Inggih menika Etika Jawa ingknag wonten ing Serat Tata Mangulun.
Oleh : Exwan Ardiratana

Tidak ada komentar:

Posting Komentar